Ministerstwo Finansów rozpoczęło prace nad utworzeniem listy przesłanek należytej staranności po stronie nabywcy w transakcjach krajowych.

W treści zawiadomienia z dnia 30 czerwca 2017 r., czytamy, że celem jest : „opracowanie możliwie kompletnej i precyzyjnej listy przesłanek należytej staranności po stronie nabywcy w transakcjach krajowych, których spełnienie w momencie zawierania transakcji skutkowałoby brakiem podstaw do kwestionowania u podatników prawa do odliczenia podatku VAT w następstwie uznania, że podatnicy nie wiedzieli i nie mogli wiedzieć, że w ramach danej transakcji ich dostawca dopuścił się przestępstwa”. Powzięta inicjatywa resortu finansów jest wynikiem wieloletnich obserwacji, zarówno w Polsce jak i krajach Unii Europejskiej, niepokojących i szkodliwych dla budżetu państwa zjawisk polegających na wyłudzeniach nienależnego zwrotu podatku VAT lub nieodprowadzaniu należności podatkowych z tytułu tego podatku, czego przykładem jest występowanie tzw. „znikającego podatnika” (ang. missing trader) w łańcuchu transakcji pomiędzy kontrahentami. Podmiot taki nie odprowadza należnego podatku do budżetu państwa, a tworzy formalne podstawy do żądania jego zwrotu na dalszym etapie.

Do tej pory Ministerstwo Finansów wydało wiele listów ostrzegawczych informujących o zagrożeniu oszustwami w zakresie podatku VAT, występującymi w obszarze różnych transakcji gospodarczych (m.in. w obrocie elektroniką, olejem rzepakowym). Jednakże jak wynika z obserwacji, zachodzi potrzeba usystematyzowania i wskazania ogólnych wytycznych jakimi powinien się kierować uczciwy podatnik przy wyborze kontrahenta. Zatem celem utworzenia listy przesłanek należytej staranności jest nie tylko zapewnienie wpływów do budżetu państwa z podatku VAT, ale również ochrona uczciwych podatników przed negatywnymi konsekwencjami wynikającymi z transakcji zawieranych z podmiotami „podejrzanymi”.

Sytuacje, w których podatnik powinien wykazać szczególną ostrożność przy zawieraniu transakcji, wskazał w wydanych orzeczeniach NSA odnosząc się m.in. do:

powszechnej wiedzy o nadużyciach w danej branży, np. obrocie paliwem (sygn. akt I FSK 280/15),
podjęcia współpracy gospodarczej z nowopowstałym podmiotem (sygn. akt I FSK 381/15),
nietypowych form zapłaty za transakcje- np. cesjami wierzytelności (sygn. akt I FSK 1103/15),
udzielenia rabatu przez dostawcę w przypadku płatności gotówką (sygn. akt I FSK 959/15),
przekazywania przez kontrahenta faktur przez osoby trzecie (sygn. akt I FSK 1015/15),
krótkiego terminu na dokonanie płatności,
ceny towaru znacznie niższej od rynkowej (sygn. akt I FSK 1015/15),
otrzymania faktur od tego samego kontrahenta w wielu różnych wersjach graficznych (sygn. akt I FSK 1927/14),
nietypowych miejsc przekazania towarów (np. na trasie) (sygn. akt I FSK 960/15),
warunków transakcji wykluczających skuteczną reklamację zakupionego towaru, np. brak podania numeru IMEI na fakturze dot. telefonów komórkowych (sygn. akt I FSK 960/15),
anonimowości dostawców (sygn. akt I FSK 1483/15)- brak podania nazw firm, znane są tylko numery boksów (sprawa dot. Wólki Kosowskiej).
Zaistnienie w obrocie gospodarczym choć jednej z powyższych przesłanek, może prowadzić do przekonania, że mamy do czynienia z nieuczciwym kontrahentem. Wówczas niepodjęcie przez nabywcę kroków zmierzających do zachowania należytej staranności, może skutkować zakwestionowaniem przez organy podatkowe prawa do odliczenia podatku naliczonego.

Z analizy aktualnego orzecznictwa NSA można wywnioskować, jakie czynności powinien podjąć nabywca usługi/ towaru w celu zachowania należytej staranności. W tym miejscu warto wskazać m.in. na:

– uzyskanie dokumentów rejestracyjnych (odpisów z KRS) kontrahentów (sygn. akt I FSK 1679/16),

– uzyskanie od kontrahenta kopii deklaracji podatkowych (sygn. akt I FSK 1679/16),

– płatność na rachunek bankowy (sygn. akt I FSK 818/15),

– pozyskanie informacji o statusie podatnika na podstawie art. 96 ust. 13 ustawy o VAT (sygn. akt I FSK 381/15),

– zweryfikowanie źródła dostaw towarów (sygn. akt I FSK 960/15),

– sprawdzenie miejsca, gdzie ma siedzibę kontrahent (sygn. akt I FSK 1658/16),

– w przypadku stali – ważenie towaru, uzyskanie atestu, wystawienie faktur oraz faktur korygujących w przypadku niezgodności wagowych i stosowne dokonywanie korekty rozliczeń (sygn. akt I FSK 522/15),

– w przypadku odpadów – weryfikację, czy kontrahent posiada wymagane zezwolenie na przewóz odpadów (sygn. akt I FSK 1490/14).

Tymczasem okoliczności, które mogą przemawiać za brakiem zachowania należytej staranności po stronie nabywcy, obejmują przykładowo wymienione sytuacje:

– płatność gotówką bez weryfikacji osób dostarczających towar (sygn. akt I FSK 1103/15),

– brak wiedzy o osobach dostarczających towar (sygn. akt I FSK 1806/14),

– brak dokumentów potwierdzających płatność (sygn. akt I FSK 691/15),

– brak sprawdzenia danych (w tym umocowania) osób podających się za przedstawiciela kontrahenta (sygn. akt I FSK 1634/14),

– brak umowy pisemnej w obrocie profesjonalnym (sygn. akt I FSK 905/15),

– brak bezpośredniego kontaktu z kontrahentem (sygn. akt I FSK 1343/14),

– w przypadku robót budowlanych- określenie zakresu prac wyłącznie ustnie (I FSK 1015/15),

– w przypadku paliw- brak sprawdzenia posiadania przez kontrahenta koncesji na handel paliwem i brak zbadania jakości paliwa wbrew ustawowym obowiązkom.

Jak poinformował resort finansów, obecnie prowadzone są konsultacje otwarte dla wszystkich podmiotów. Celem tych konsultacji jest wypracowanie wspólnego stanowiska i przedstawienie listy przesłanek należytej staranności po stronie nabywcy, których spełnienie świadczyłoby o zachowaniu należytej staranności przez podatnika.

Stworzenie takiej ogólnej listy dostępnej dla wszystkich podatników to dobry pomysł od dawna bowiem największą bolączką podatników jest to, że nie wiedzą jak daleko powinni się posunąć w takiej weryfikacji swoich kontrahentów. Organy podatkowe bardzo często wykorzystywały to przeciwko podatnikom zarzucając, że albo weryfikacja była zbyt słaba albo że była tak dobra, że podatnik musiał wiedzieć że jego kontrahent jest zamieszany w wyłudzanie podatku VAT. W obu tych przypadkach pozbawiały podatników prawa do odliczenia. Trudno było znaleźć „złoty środek” w takiej weryfikacji, który by usatysfakcjonował organy podatkowe. Stworzenie ogólnego standardu staranności pomoże zatem podatnikom w obronie przed zarzutem niedbalstwa. Oczywiście wszystko zależy od ostatecznego wyniku prac MF i kształtu owych reguł staranności. MF nie powinno wymagać od podatników zachowań nieracjonalnych, czy niemożliwych do spełnienia.

Justyna Zając-Wysocka

Jarosław Włoch

Małopolski Instytut Studiów Podatkowych Sp z o.o.